Kürd Dili Zımane Kurdi,Kürtçe Dil

Major Soane, di kitêba xwe ya bi navê Kurdish Grammar (Rêzimana Kurdî) de, Zazakî yek ji lehceyên
Kurdî qebûl kiriye. (25)
Dr. Kemal Fuadê ku ji alî bîrûbaweriyên li ser zimanê Kurdî de xwe pirtirîn nêzikî Oskar Mannî dibîne,
Oskar Mann jî tê de rexne li wan kesan digire ku Goranî-Zazakî Kurdî qebûl nakin û dibêje ku ev lehceyên
Kurdî ne: "Hin zimannasên ku Oskar Mann jî di nav wan de ye, lehceyên gruba Goranî-Zazakî Kurdî
nahesibînin. Di vî warî de ez cihê difikirim: "lehceyên vê grûbê, her oendîn ji alî leksîkolojiyê ve ji
lehceyên grûbên Kurdî yên din cihê dibin jî, ev jî wekî Kurdî dikevin beþa gruba Îraniya bakurê rojava.
Ji alî cografî jî dikevin nav erdên Kurdistanê. Têkiliyên wan ên aborî, civakî û siyasî jî li gora miletên
dîtir pirtir bi Kurdan re hê xurttir in. Di ser de jî Hewramaniya ku lehceyeka Goranî ye, demeka dirêj
(ji sedsala 16'an heta ya 20'an) di beþeka fireh a Kurdistanê de (li Kurdistana Rojhilat û ya Baþûr)
bûye zimanekî edebî. ji alî milî ve jî ev xwe Kurd dibînin." (26)
Li gorî Mehemed Emîn Hewramanî jî oavkaniyên kevin nîþan didin ku Kurdiya Hewramanî zimanekî
kevnare ye, ne ku bes di devra Mîrîtiya Baba Ardelan (a ku di sala 132'yê Hicrî de hat damezrandin)
de berî wê jî zimanekî dînî û edebî bû ku ji zimanê Avestayê hatibû guherîn. Mehemed Emîn Hewramanî
wiha dinivîse:
"†êx Sedî (yê †îrazî) di beyteka xwe de wiha dibêje:
Geh be Tazî astînî ber men zened gûyed 'te'al'
Geh be Kordî gûyedem 'borê niþîne w nan were'
(Geh dest li ba dike bi Erebî dibêje 'te'al-were'
Geh bi Kurdî dibêje 'borê niþîne w nan were'. M.C.)
"Borê niþîne w nan were" ya ku di vê beytê de heye bi lehca Hewramanî ye û mahna wê
"were rûnê û nanî bixwe" ye. Di wê demê de (sedsala 13'an M. C.) Se'dî (yê †îrazî) ji lehceya
Hewramanî re gotiye Kurdî. Beytên taresan ên Sultan Sehak ên ku ji bo terefdarên Ehlî Haq tên
stiran, bi Hewramanî ne. †aîrê Kurd ê meþhûr Xanayî Qubadî bi xwe dide diyarkirin ku xwestiye
Dostana †îrîn û Xusrevê bi Kurdî bike menzûm. Li gorî wî tu kêmasiya Kurdî ya ji Farisî tuneye û
jê þêrîntir e jî. Loma jî dibêje ku:
Ce lay aqilanê sahib eql û dîn
Dana buzurganê Kurdistan zemîn
Rast en mewaoan Farisî þeker en
Kurdî ce Farisî bel þîrînter en.
.........
Ce 'ersey dinyay dûn bedfercan
Be destûrê nezanê Nîzamî meqam
Be lefzê þîrînê Kurdistan temam
Pêþ buwan meh'zûz baqî weselane.
(Ji alî aqilmendên xwedî eql û dîn
Zane mezinên erdê Kurdistanê
Raste dibêjin Farisî þekir e
Lêbelê Kurdî ji Farisî þêrîntir e.
Di vê dinya bêbext û fanî de
Bi awayê nezma meqamê Nîzanî
Hemû bi lefzê þêrîn ê Kurdistanê
M.C.)
Xanayî Qubadî gava †îrîn û Xusrevê nivîsî, ger Hewremanî ne zimanê edebî yê Kurdî bû ya ne
wî bi vê lehceyê dinivîsî û nejî jê re digot Kurdî (27)
Li gorî Mehemed Emîn Hewramanî, ji bo strana beytên dînî yên ku di defterên pîroz ên Ehlî Heq de ne,
du lehce hatine bikaranîn. Defteran ji lehca Hewramanî re gotine "Kurdî" carna jî gotine "Kurdiya Awramanî"
ji sêwa Cafî re jî "Cafiya Awramanî". Abîdînê Caf (Abîdîn Baþoavûþ) ê berevkir ê ku ev agahdarî dane, dibêje
ku tarîxa peyvên van beytan û yên nivîsên ku di kutubxanên wan de hene, dioe 880 sal berî nuha. (28)
Di ronahiya van agahdariyan de ku me xwest em bidin divê meriv wê rastiyê qebûl bike ku sêveyên Lurrê
Mezin ne têde, Lurrê piçûk jî daxil, hemû lehceyên Goranî û lehca Zazakî dikevin nav lehceyên zimanê Kurdî
û mesela Kurdîbûn û nebûna Lurrê Mezin ciyê munaqesê ye.
Netîce, meriv dikare li ser lehceyên zimanê Kurdî, sêweyên wê û belavbûna wan a cografî agahdariyên jêrîn bide:
1-Kurdiya Bakurî (yan jî Kurmancî-Kirmancî) Lehceya Kurdiya Bakur, Lehceya herî berfirehbûyî ye. Li ser axa
Kurdîstanêqada wê ya berfirehbûnê, heke meriv xetekê ji rojhilatê ve bikêse, ji peravê rojavayê Gola Urmiyê
destpê dike, ber bi basûrê rojhilatî ve dadikeve, di bakurê bajarê Sino, di dola Kêlesînê re ji hidûdê Îran û Iraqê
radibuhure, dirêj dibe ta digihê Helgurdê. Ji wê derê ber û berê peravên bakurê rûbarê Rewandizê diçe ta digihîje
Zê yê Behdînan. Li vê derê jî tê tevî Çemê Dîclê dibe, Zêyî taqîb dike. (29) Ji Gola Urmiyê ber bi bakurî ve
Kotur û Xoyê digire nav xwe û digihîje Çemê Erez, Qers, Erzurum, Mûs û Bedlîsê digire nav xwe carinan
palên rojhilat ên Torasan û carnajî quntarên wan seranser taqîb dike, hidûdên wîlayeta Sêrtê, qezayên
Qozluxê, Silîva, Qulp, Lice û Bismil, Hidûdên bajarê Diyarbekirê, Erxeniyê, Desta Gewran û herêma Çiyayê
Qerejdaxê tevî xwe dike û herêmên rojhilat, basûr, basûrêrojhilatê Swêregê, qeza Hîlwanê, Gerger ne têde
Adiyamanê, Meletiyê, bakur, rojhilat û basûrê Merasê hildigre ta digihîje lutikên Çiyayê Gewr (Gavur Da¤ž).
Qiriqxana Hatayê û Afrîna Helebê digire nav xwe. Ji wê derê ta nuqta Çemê Dîcle yê ku Zê digre navxwe.
Li wan erdên ku Kurd li ser dijîn, Kurdiya Bakurî-Kurmancî tê axaftin. Li qezayên Tunceliyê, Pertek û Zozgîrdê,
li qezayên Elezîzê yên ji bilî Madenê, Sivricê û Paloyê, li qeza Bîngolê ya bi navê Karliovayê û li piran herêmên
Sêwasê yên Kurdîaxêv, ev lehce tê axaftin. Ev lehce her wiha ji alî nufûsa Kurd a Lubnanê, Ermenîstanê,
Gurcîstanê, Azerbeycanê, Qazaxistanê û cumhuriyetên Asya Navîn yên din û ji alî Kurdên Horasanê û
Konyayê û hin Kurdên Ankarê tê axaftin.
Sêweyên Kurdiya Bakurî ev in:
a) Kurmanciya Rojava: Bi destpêka ji herêma Afrînê Kurdên Entabê, Qiriqxanê, Merasê, Adiyamanê û
Meletiyê, qezayên Ruhayê yên bi navê Surûc, Bîrecik û Xelfetiyê bi vê sîweyê diaxifin.
b) Rewendî: Sêweya ku li erdên bakurê Gola Wanê dimînin tê axaftinê. Li rojhilatî ji herêma Sikakan destpê
dike, ta dighê cihên rex Çemê Erez, Kurmancên Qers, Erzurum, Agirî, Wan, Mûs û Erzîncanê bi vê sêweyê diaxifin.
c) Sikakî: Li herêmên navbera Gola Urmiyê, Semdînan û Baskalê tê axaftin.
ç) Hekarî: Hema ji basûrê Sirnexê destpê dike û li nav hidûdê wilayeta Hekariyê tê axaftin. Berê ji ber ku ji
Mîrîtiya Hekariyan re Mîrîtiya Mehmûdî dihat gotin, ji vê sêweyê re jî "Mahmûdî" dihat gotin.
d) Botî: Kurdên Cizîra ku li nav hidûdê Tirkiyê û Sûriyê ye yên wê herêma ku ji bakurê Zaxoyê destpê dike
ji basûr û rojavaya Sirnexê derbas dibe Eruhê digre nav xwe û ta basûrê Gola Wanê tê kêsan herêmên rojhilat û
basûrê Bedlîsê, Sêrtê, ta Çemê Batmanê herêma Batmanê û rojhilatê Mêrdînê digre nav xwe, ji alî Kurmancên li ser
vê axa fireh tê axaftin.
e) Bahdînî: Sêweya Kurdên Zaxo, Amediye, Akre û Zêbarê û yên Dihokê
f) Sincarî: Kurdên Çiyayê Sincarî û yên Sêxana bi vê sêweyê diaxifin.
g) Kurmanciya Navîn (yan jî Silivî-Kîkî-Milî) Li bajarê Diyarbekirê ji bilî rojhilat, li hemû herêmên Mêrdînê, ji
Ruhayê heta peravê rojhilatê Çemê Ferêt Kurmanc bi vê sêweyê diaxifin. Kurmancên herêmên Elezîzê yên
rojhilat û basûrî jî bi vê sêweyê diaxifin.
2- Kuriya Navîn (yan jî Soranî). Hidûdên vê lehceyê ji basûrê wî hidûdê ku me ji bo lehceya Kurmancî kêsa
destpê dike, ber bi basûrî de dom dike ta digihe, Çemê Sîrwanê û Xaneqînê. Li basûrî, ji basûrê Çiyayên
Hemrîn ber bi rojhilatî ve vedigere ta Çiyayê Sehend, Mesînabad, Bicar û Esedawayê diçe. Firehiya herêma
wê ya basûrî jî diçe ta digihîje, ser rêka esasî ya Melayir. Kirmansah, Qesrî Sêrîn-Xaneqînê. (30)
Sêweyên Kurdiya Navîn ev in:
a) Soranî: Ji bilî herêma Zêbarê wilayeta Hewlêrê û hemû qezayên wê vê sêwê diaxifin.
b) Silêmanî(Yan jî Babanî): Silêmaniyê, Kerkukê,Kifriyê, Qeretepê, Tuz Siwanê û hin herêmên Xaneqînê digire nav xwe.
c) Mukrî: Sêweya ku Kurdên Sino, Nexede, Meraxe,Miyandiwan, Sahîndij, Saqiz, Bokan, Bave û Serdestê pê diaxifin.
ç) sineyî: Li herêmên Sinê (Senendec), Bicar, Kengewer, Rewansar û bakurê Ciwanroyê tê axaftin.
3-Kurdiya Basûrî: Li bakurî ji rêya esasî ya Melayir-Kirmansah-Qesrê Sêrînê destpê dike ta digihê hidûdên herî
basûr yên herêmên Kurdîaxêv
Sêweyên wê yên jêrîn in:
a)Xaneqînî
b) Lurrê Eslîn (yan jî Feylî)
c)Kirmansanî
ç)Lekî
d)Kelhorî
e)Perewendî
f)Kulpavyeyî
4-Kurdiya Goran: Yên ku bi Kurdiya Goran diaxêvin li herêma çiyayîn a bakurê rêka Berda-Kirmansanê,
yên li herêmên rojhilat û rojavayê Çiyayên Hewraman û yên li herêmên Paweh û Kendûlê, Herêmên bakur
û rojhilatê Mûsilê, li wî cihê ku Çemê Xazir tevî Zêyî dibe dijîn.
"Ew navçeyên ku Goran tê de dijiyan, di qirnê hijdehande ji zeviyên ku niha tê de dimînin mezintir bûn.
Peydabûna Mîrtiya Silêmaniyê di dawiya sedsala hijdehan û destpêka sedsala nozdehande bi awayekî
asrî û nû, heta dereceyekê li ser hesabê tengbûna wan nav çiyan bû ku Goran tê de dijiyan, bi vî awayî
lehceya Kirmanciya Jêrîn (Kurdiya Navîn M.C.) ya zimanê Kurdî, wekî zimanekî resmî yê Mîrtiya Silêmaniyê
peyda bû, di dawiya salê sedê hijdehande berebere jî ji lehceya Goran re teng dikir û li ser hesabê wî belav dibû.
Lehceya Goranî ya zimanê Kurdî li dema Mîrtiya Ardelan de belav bû, ku Baba Ardelan di sedê çaran ê zayînî de
ew damezirand ji nuh ve bajarê Sarezor ava kir ku Moxola ew wêran kiribûn û ew kir paytextê Mîrîtiya xwe.
Ne dûr e belavbûna Goranan ji rojhilatê Zagrosî ber bi Sarezor ve bûyerê dest pê kiribû.
Kakeyiyan (Ehlê heq, Alî Îlahî) Sarezor kirin bajarê xwe yê pîroz û lehceya Goranî jî kirin zimanê xwe yê dînî...
Di wê demê de Sarezorê zimanê siirê Goranî bû û edebiyata dînî ya Kakeyiyan bi siirê destpêkiribû û heta niha
jî her wiha maye.
Her wiha pêwist e ev jî bê gotin ku, êl û esîretên derûdora Kerkûkê, Kifriyê, Xaneqînê û qeraxê rûbarê Sîrwanê,
wekî esîretên Zengene, Cebarî, Siwanî, Bîbanî û Talebanî û yên dîtir ji esîretên Goran bûn ev, xwedî edebiyata
xwe ya klasîkî ya nivîskî, edebiyata gelêrî ya folklorî ya bi lehceya Goranî bûn. Lêbelê lehca Kurmanciya Jêrîn
(Kurdiya Navîn M.C.) berebere ev navçe dagîr kir di netîca gesbûn û firebûna Mîrîtiya Silêmaniyê."(31)
a) Hewramanî: Kurdên herêma Hewramana ku dikeve alî banî yê Çemê Sîrwanê bi vê lehceyê diaxêvin.
Rojavayê çiyayên Hewraman herêma navbera Helebçe û Pêncwînê ye, rojhilatê wê jî Sine kermansah e.
Herêma Hewramanê dabes dibe bi ser Hewramana Luhon, Hewramana Dizlî, Hewramana Text, Hewramana
Rezaw, Hewramana Ciwanro û Hewramana Kenduleyî. (32)
b) Bacelanî: Zegeneyî û Sebekî digre nav xwe. Ji rojhilatê Mûsilê, ji herêmên Baswayê belav dibin, digihên
ta bakur û basûrê Hamdaniyê ta herêmên Talebanî û Zengene û Qeretû, Horên û Sêxanê. Bacelanî li herêma
Zehaw a bakurê Loristanê jî dijîn. (33)
5- Kurdiya Zazakî(Dimilkî, Kirmanckî yan jî Kirdkî)
Li bakurê rojavayê erdên Kurdîstana bin destê Tirkiyê, herêmaka welê digre nav xwe ku di bakur ji Erzurum û
Erzîncanê li basûr heta Gergerê, Adiyamanê diçe. Li hundirê Swêregê, Qeza Urfayê û gundên wê yên bakurî,
li hundirên qezeyên Diyarbekirê yên bi navê Çêrmûg, Çungûs, Pîran û Hênê û li hin gundên qezayên wê yên
bi navê Lice, Hazro, Çinar û Qulpê, li qeza Wartoyê, qeza Mûsê, li hin gundên qezayên Erzurumê yên bi navê
Xinis û Tekmanê. Li hundirê Erzincanê û hin gund û qezayên wê. Li hundir û hin gundên Tercanê, li Beypinarê
Netriya Zanayê ku qezeyek Sêwasê ye û li hin gundên wê, li bajarê Tuceliyê û li qezayên wê yên bi navê Pulumur,
Nazimiye, Ovacix, Xozat, Çamiskezekê bi tevayî, li hundurê Elezîz û qezayên wê yên bi navê Maden û Paloyê bi tevayî,
li nîvenîa qeza Qereqoçanê, li bajarê Bîngolê û qezayên wê yên Gênc û Kixiyê bi tevayî, li Piraniya Solxanê û li besekî
Qarliovayê lehceya Zazakî tê axaftin. Hundurê Diyarbekirê her çendîn piranî Kurmancin jî, nifûseka girîng a Zazakîaxêv jî heye.(34)
a) Sêweya Dêrsimê: Li Tuncelî, Erzincan û Sêwasê tê axaftin.
b) Sêwa Rojhilatî(ya Çewlig-Diyarbekir-Sêwregê): Li Bîngol, Elazîzê, Diyarbekirê, Sêwregê û Gergerê tê axaftin.

&
(1) †erefxan, †erefname, Hasat yay…nlar…, 3. bask… 1990 �stanbul, M. emin bozarslan ji Erebî wergerandiye Tirkî.
(2) Fuad Heme Xurþîd, Zimanî Kurdî, Dabeþbûnî Dîyalektîkanîy, oapxaneyî Afaq Al arabiya, Bexdat, 1985, s. 55.
3) †erefhan, †erefname, Hast Yayinlari, 3. baski 1990, Istanbul, Wergera M. Emîn Bozarslan ji Erebî bo Tirkî, r. 20
4) Vokabulaire Kurde des dialectes de Hakiari et Revendi, Par A. Jaba Consul de Russie a Erzeroum, Erzeroum le 15 mars
1858. Ji Dr. Marif Xeznedar Le Babet Mêjûyî Edebî Kurdiyewe 1984, Bexda r. 386'an hatiye wergirtin.
5) Mehemed Emîn Hewremanî, Zarî Zimanî Kurdî Le terazûyî Berawîrd da, 1981 Bexda, r. 52
6) Peter Lerch, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchöldaer, Petersburg, 1857-1858, r. 72
7) Gotûwêjek legel Dr. Kemal Fûad, beþî 2., Sirwe, hejmar 39, rêzberî 1368
8) Mehemed Emîn Hewramanî, Zarî Zimanî kurdî le Terazûyî Berawirdda 1981, Bexda, r. 24
9) e. n. d. r. 6
10)Sadiq Behaeddîn Amêdî, Rêzimana Kurdî, Kurmanciya Jêrî û ya Jorî ya hevberkirî, oapa yekê, 1987, r. 34
11)e. n. d. r. 27
12)Ziya Gökalp, Kürt Aþiretleri Hakkinda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yayžnlarž, 1992. r. 24
13)e. n. d. r. 24
14)e. n. d. r. 95-96
15)e. n. d. r. 24-25
16)e. n. d. r. 28
29) Fuad Heme Xursîd, Zimanê Kurdî, Dabesbûnî cografyayiy Diyalektîkaniy, Bexda, Çapxaneyî Afaq'l Arabiya, 1985, r.60
30) e.nd:r.62
31) Dr. Marif Xeznedar, Le Babet Mêjûyî Edebiy Kurdiyewe, Bexda, 1984 r.88-89.
32) Mehemed Emîn Hewramanî, Kakeyî, Çapxaneyî Al Hawadîs, Bexda, 1984 r. 68
33) Dr. Marif Xeznedar, Le Babet Mêjûyî Edebiy Kurdiyewe, Bexda, 1984 r. 87
34) Malmîsanij: Dimilkî miyan di ciyayeya vatisan, Hêvî, kovara çandiya gistî, Parîs, no:2, Gulan 1984, r. 86-87.